Oleh WAN MOHD. SHAGHIR ABDULLAH

BERTIMBUN-TIMBUN e-mel tentang ulama nusantara yang saya terima dari pelbagai tempat termasuk dari Indonesia, Brunei Darussalam dan lain-lain. Ada beberapa e-mel itu meminta saya perkenalkan Tok Ku Paloh.

Sebelum saya menulis tentang ulama Terengganu yang terkenal itu rasanya perlu saya perkenalkan tentang orang tua beliau yang tidak kalah pentingnya.

Nama lengkapnya ialah Saiyid Muhammad bin Saiyid Zainal 'Abidin al-'Aidrus, selanjutnya disingkat dengan Saiyid Muhammad al-'Aidrus saja. Nama gelar ialah Tokku Tuan Besar. Saiyid Muhammad al-'Aidrus lahir pada 21 Rejab 1209 H/12 Februari 1795 M dan wafat pada malam Isnin, 17 Muharam 1295 H 21 Januari 1878 M. Ada perbezaan dua maklumatnya saya dapati jika dibandingkan dengan salasilah yang lain. Ada yang menulis bahawa ayah Saiyid Zainal 'Abidin al-'Aidrus bernama Saiyid Syeikh bin Saiyid Mustafa al-'Aidrus.

Berdasarkan catatan Kadi Haji Wan Ismail bin Syeikh Ahmad al-Fathani (maklumat pertama), dikatakan bahawa ayah Saiyid Zainal 'Abidin al-'Aidrus bernama Saiyid Husein bin Saiyid Mustafa al-'Aidrus. Maklumat pertama ini sama benar dengan salasilah yang saya peroleh daripada Saiyid 'Abdur Rahman di Kuala Terengganu (Sabtu 12 Jamadilakhir 1411H/29 Disember 1990). Yang berbeza hanyalah antara nama Saiyid Syeikh dengan nama Saiyid Husein saja.

Dapat disimpulkan bahawa moyang Saiyid Muhammad al-'Aidrus ialah Saiyid Mustafa al-'Aidrus yang kuburnya terletak di Cabang Tiga, Kuala Terengganu bertarikh 1207 H/1792 M. Beliau digelar Tok Ku Makam Lama. Mulai dari sini hingga kepada beberapa tapisan, keturunannya menjadi tokoh-tokoh besar dan penyebar-penyebar Islam yang terkenal di Terengganu khususnya dan pantai timur Semenanjung umumnya.

Oleh sebab Saiyid Muhammad al-'Aidrus ialah cicit Saiyid Mustafa al-'Aidrus maka Tok Ku Paloh (Saiyid 'Abdul Rahman al-'Aidrus) adalah termasuk salah seorang keturunan ulama zuriat Nabi Muhammad s.a.w.. Tok Ku Paloh lahir pada tahun 1233 H/1818 M atau riwayat lain menyebut lahir 1236 H/1820 M, wafat Zulhijjah 1335 H/September 1917 M. Riwayat Tok Ku Paloh tidak dipanjangkan dalam keluaran ini. Ia akan dibicarakan dalam siri yang lain.

Datuk Misbaha dalam Pesaka, cetakan pertama 1983 hlm. 87, menggelar Saiyid Muhammad al-'Aidrus sebagai ‘Pelopor dan Bapa Kesusasteraan Melayu Terengganu’. Daripada gelaran itu saya jadikan judul artikel ini. Dalam praktik penyelidikan lapangan saya di Terengganu, Kelantan dan Patani yang ada kaitan dengan tokoh dan ulama ini, saya mendapat beberapa maklumat berupa sebuah salasilah, yang diperoleh daripada keturunan Tokku Melaka. Beberapa manuskrip asli karya Saiyid Muhammad al-'Aidrus, dan beberapa jenis bahan-bahan yang telah diterbitkan juga telah diperoleh.

Manuskrip itu saya peroleh daripada keturunan ulama Patani. Ulama Patani itu ialah sahabat kepada Saiyid Muhammad al-'Aidrus. Bahan-bahan tersebut menjadi asas artikel ini, dan saya bandingkan dan disesuaikan dengan beberapa tulisan Datuk Misbaha dan Mohammad bin Abu Bakar yang telah mendahului artikel ini.

Pendidikan

Ketika masih kecil Saiyid Muhammad al-'Aidrus mendapat pendidikan keluarga sendiri, kemudian melanjutkan pendidikan pondok daripada Syeikh 'Abdul Qadir bin 'Abdur Rahim Bukit Bayas iaitu seorang ulama besar yang berasal dari Patani. Kemudian beliau melanjutkan pelajarannya ke Mekah dengan Syeikh Daud bin 'Abdullah al-Fathani. Syeikh 'Abdul Qadir al-Fathani, Bukit Bayas dan Syeikh Daud bin 'Abdullah al-Fathani.

Kedua-duanya ada hubungan kekeluargaan yang rapat. Walaupun Syeikh 'Abdul Qadir al-Fathani, Bukit Bayas dari segi nasab pangkatnya merupakan ayah saudara tetapi dari segi keilmuan beliau ialah murid Syeikh Daud bin 'Abdullah al-Fathani. Sama ada semasa berada di Terengganu mahupun setelah di Mekah, Saiyid Muhammad al-'Aidrus bersahabat karib dengan Haji Mahmud bin Muhammad Yusuf Pusin yang berasal dari Kemaman, Terengganu.

Beliau kemudian muncul sebagai ulama yang banyak menyalin pelbagai kitab karya-karya ulama dunia Melayu.

Selain belajar daripada kedua-dua ulama yang berasal dari Patani di atas, manuskrip karya Saiyid Muhammad al-'Aidrus menyebut, beliau pernah belajar daripada Saiyid 'Abdullah bin 'Umar bin Yahya. Saiyid Muhammad al-'Aidrus menyebut ulama ini sebagai, “... persandaranku dan guruku....” Manuskrip tersebut menjelaskan sanad ilmu secara lengkap bahawa guru beliau, Saiyid 'Abdullah bin 'Umar bin Yahya, belajar kepada Saiyid Thahir bin Husein. Beliau belajar daripada Saiyid 'Umar bin Saqaf. Beliau belajar daripada Saiyid Hasan bin 'Abdullah.

Beliau belajar daripada ayahnya Quthbur Rasyad Saiyid 'Abdullah al-Haddad. Beliau belajar daripada Saiyid 'Umar bin 'Abdur Rahman. Beliau belajar daripada Saiyid Husein. Beliau belajar daripada Saiyid Abi Bakar. Beliau belajar daripada Saiyid 'Umar bin Muhammad Ba Syaiban. Beliau belajar daripada Saiyid 'Abdur Rahman bin 'Ali. Kemudian belajar daripada al-Quthub al-'Aidrus Saiyid 'Abdullah. Beliau berguru dengan ayahnya Saiyid Abi Bakar as-Sakran. Beliau belajar daripada ayahnya Saiyid 'Abdur Rahman as-Saqaf. Beliau belajar daripada ayahnya Saiyid Muhammad Maula ad-Dawilah. Beliau belajar daripada ayahnya Saiyid Syeikh 'Ali. Beliau berguru dengan ayahnya Saiyid 'Alawi. Beliau belajar daripada ayahnya Saiyid al-Faqih al-Muqaddam Muhammad bin 'Ali.

Beliau belajar daripada ayahnya Saiyid 'Ali. Beliau berguru dengan ayahnya Saiyid Muhammad Shahib Mirbat. Beliau belajar daripada ayahnya Saiyid 'Ali Khala' Qasam. Beliau belajar daripada ayahnya Saiyidi 'Alawi. Beliau belajar daripada ayahnya Saiyid Muhammad. Beliau belajar daripada ayahnya Saiyid 'Alawi. Beliau berguru dengan ayahnya Saiyid 'Ubaidilah. Beliau belajar daripada ayahnya Saiyid Muhammad al-Muhajir. Beliau belajar daripada Saiyid Muhammad an-Naqib. Beliau belajar daripada ayahnya Saiyid 'Ali ar-Ridha. Beliau belajar kepada ayahnya Saiyid Imam Ja'far as-Shadiq.

Beliau belajar daripada ayahnya Saiyid Imam al-Baqir. Beliau berguru dengan ayahnya Saiyid 'Ali Zainal 'Abidin. Beliau belajar dengan ayahnya Saiyid Husein cucu Rasulullah s.a.w.. Beliau belajar daripada ayahnya Saiyidina 'Ali ibnu Abi Thalib. Beliau belajar kepada penghulu kita Nabi Muhammad s.a.w..

Daripada sanad penerimaan ilmu Saiyid Muhammad al-'Aidrus itu, jelas beliau lebih mengutamakan ilmu yang berasal daripada keluarga ‘Saiyid’, yang beliau sendiri adalah termasuk kepada marga yang mulia itu. Barangkali sangat banyak ilmu pengetahuan yang beliau terima daripada ulama-ulama keturunan Rasulullah dan ulama dunia Melayu terutama yang berasal dari Patani, seperti Syeikh 'Abdul Qadir al-Fathani Bukit Bayas yang telah disebutkan. Oleh sebab itu beliau menjadi ulama besar Terengganu pada zamannya.

Selain bergiat mengajar di surau yang dibinanya di Cabang Tiga, Terengganu, beliau juga ialah Syaikhul Ulama yang diberi gelaran Paduka Raja Indera pada zaman pemerintahan Sultan Umar (1839-1876 M).

Mengenai sanad membaca Shalawat Dalail al-Khairat, beliau menulis: “Maka lagi akan berkata seorang faqir ila rahmatil Rabbil Ghani al-Quddus, as-Saiyid Muhammad ibnu Zainal 'Abidin al-'Aidrus, sesungguhnya telah aku baca akan kitab Dalail al-Khairat serta beberapa orang daripada kami bagi yang menuntut akan keredaan Allah dan Rasul-Nya, sesetengah daripada mereka itu Ahmad anak 'Abdul Halim. Kemudian daripada membaca maka menuntut ia daripada aku [akan] ijazah pada membaca dia. Maka aku ijazahkanlah akan dia seperti orang yang memberi ijazah akan daku dengan yang demikian itu oleh guruku yang terlalu alim, iaitu Syeikh 'Abdul Baqi ibnu almarhum Muhammad Shalih Syi'ab, orang negeri Madinah, daripada kaum Anshari.”

Mengambil ilmu daripada gurunya yang alim lagi 'Allamah, lagi Wali, dengan tiada bantahan, iaitu Saiyid 'Ali ibnu 'Abdul Barri al-Wafa-i, yang Hasan bangsanya dan Syafi'ie mazhabnya.

Ia mengambil daripada gurunya yang alim lagi 'Allamah Maulana as-Saiyid Muhammad Murtadha, yang Hanafi Mazhabnya, Zubeid negerinya, Husein bangsanya.

Ia mengambil daripada gurunya Imam Muhyuddin Nurul Haq ibnu 'Abdullah, yang Hasan bangsanya.

Ia mengambil daripada gurunya as-Saiyid Sa'adud Din ibnu Muhammad.

Ia mengambil daripada gurunya as-Saiyid al-Mu'ammar 'Abdus Syukur yang Husein bangsanya.

Ia mengambil daripada gurunya, yang mengarang ia akan selawat ini, iaitu penghuluku, Muhammad ibnu Sulaiman, al-Jazuli negerinya, Hasan bangsanya. Maka jadilah antaraku dan antara yang empunya karangan, iaitu Muhammad ibnu Sulaiman yang tersebut itu enam keturunan.

Penulisan

Karya-karya Saiyid Muhammad al-'Aidrus yang telah dikenal pasti ialah:

1. Kanzul Ula, saya memiliki manuskrip kitab ini, iaitu salinan nenek saya Hajah Wan Siti Saudah bin Syeikh 'Abdullah al-Fathani. Kitab ini juga terdapat beberapa edisi cetakan oleh al-Mathba'ah al-Ahliyah, Terengganu, 25 Zulhijjah 1347 H, cetakan Mathba'ah al-Aminiah, Singapura, 1353 H, cetakan Mathba'ah Jawi Press, 1938, dan lain-lain;

2. Jauharus Saniyah;

3. 'Uqudu Durrataini fi Tarjamati Kalimataisy Syahadataini;

4. Tuhfatul Wildan;

5. Mukhtashar;

6. Siratun Nabawiyah;

7. Sullamut Taufiq;

8. Targhibus Shibyan;

9. Ahaditsun Nabawiyah mimma Yata'allaqu bil 'Imamatil 'Arabiyah. Saya mempunyai manuskrip kitab ini, yang dinyatakan ia selesai penulisan, “pada hari Selasa yang kedua puluh (tak dapat dibaca) pada tahun 1267, sanah 1267 H (1851 M);

10. Salasilah Ratib al-Haddad diselesaikan pada 25 Ramadan 1267 H/24 Julai 1851 M;

11. Kaifiyat 'Amal Ratib al-Haddad diselesaikan pada 26 Ramadan 1267 H/25 Julai 1851 M.